Elk jaar is Nederland op 4 mei ’s avonds twee minuten stil. Alle burgers en slachtoffers die zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog worden herdacht. Een dag later is het juist feest: op 5 mei wordt Bevrijdingsdag gevierd, ter herinnering aan het einde van de oorlog in 1945. De Tweede Wereldoorlog zit in ons geheugen, ook nu er nog maar weinigen zijn die dit bewust hebben meegemaakt. Dit is de geschiedenis van Nederland en de Tweede Wereldoorlog samengevat in een tijdlijn.
In de jaren dertig is er in veel Europese landen armoede en onvrede. Het vormt in Duitsland de voedingsbodem voor Adolf Hitler om aan de macht te komen. Met zijn nazipartij belooft hij een groot en sterk Duitsland. Daar is geen plek voor ‘minderwaardige’ groepen, zoals Joden, Roma en Sinti. Velen vluchten al voor de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, onder andere naar Nederland.
Hitler breidt zijn Duitse rijk al voor de oorlog uit. Andere Europese landen willen geen nieuwe wereldoorlog. Die komt er toch, als de nazi’s in september 1939 Polen binnenvallen. De Nederlandse regering wil, net als in de Eerste Wereldoorlog, geen kant kiezen en neutraal blijven. Toch worden soldaten gemobiliseerd, om zich voor te bereiden op een mogelijke aanval.
Met snelle aanvallen (een blitzkrieg) nemen de nazi’s meer Europese landen in. Op 10 mei 1940 wordt Nederland aangevallen. Met vliegtuigen en tanks trekken de nazi’s de grens over. Op de Grebbeberg bij Rhenen ontstaat een grote strijd. Het Nederlandse leger weet, ondanks minder goede wapens, weerstand te bieden. Om overgave af te dwingen, wordt op 14 mei het centrum van Rotterdam gebombardeerd. Als de nazi’s dreigen nog meer steden te verwoesten, geeft Nederland zich over.
De regering en koningin Wilhelmina vluchten naar Engeland. Ze zijn bang anders te worden opgepakt. De nazi Arthur Seyss-Inquart wordt door Hitler aangewezen als bestuurder van Nederland.
☞ Meer weten: Het bombardement van Rotterdam (SchoolTV)
Na de Duitse bezetting sluiten sommige Nederlanders zich aan bij de nazi’s. Zij steunen de ideeën van Hitler. Anderen komen juist in verzet, door nazi’s tegen te werken. Maar veruit de meeste Nederlanders doen niets. Ze proberen zo normaal mogelijk te leven. Toch merkt iedereen de bezetting. Omdat voedsel en grondstoffen schaars worden, kunnen deze alleen met distributiebonnen worden gekocht. Duitse soldaten vorderen regelmatig spullen in, zoals fietsen en auto’s. Ook komt er een avondklok, waardoor niemand ’s nachts naar buiten mag. En al wordt er niet meer gevochten zoals aan het begin, regelmatig worden plaatsen in Nederland gebombardeerd – expres of per ongeluk.
Voor Joden verandert het leven drastisch. Vanaf november 1940 worden alle Joodse ambtenaren, zoals leraren en politieagenten, ontslagen. Al snel volgen meer anti-Joodse maatregelen. Joden mogen niet meer naar parken, zwembaden of winkels. Joodse kinderen moeten naar aparte scholen. Ze worden uitgesloten van de samenleving.
☞ Meer weten: Voor Joden verboden: scrollverhaal over de Jodenster (SchoolTV)
In februari 1941 vinden in Amsterdam de eerste razzia’s plaats. Hierbij worden in één keer veel Joden opgepakt, mishandeld en afgevoerd. Het zorgt voor woede in de stad. Mensen leggen hun werk neer en gaan staken. Het is het eerste grote verzet tegen de bezetter. De nazi’s grijpen hard in. De anti-Joodse maatregelen worden uitgebreid. Tegelijkertijd groeit het verzet, door het verspreiden van illegale kranten of het vervalsen van documenten.
☞ Meer weten: De razzia van Amsterdam en de Februaristaking (SchoolTV)
De nazi’s zien Joden als bedreiging voor hun ideale wereld. De partij van Hitler ziet het vermoorden van alle Joden als de Endlösung: de ‘definitieve oplossing’. Vanaf januari 1942 worden er vernietigingskampen gebouwd. Andere kampen worden gebruikt als doorgang, zoals in Westerbork, of om Joden en andere tegenstanders op te sluiten, zoals in Vught.
In de bezette landen krijgen Joden de oproep om zich te melden voor een werkkamp. Steeds meer Joden besluiten onder te duiken, uit angst voor de nazi’s. Anderen besluiten onder druk of dwang te vertrekken. Sommigen moeten voor de nazi’s arbeid leveren. Anderen worden meteen naar gaskamers gebracht en vermoord. Naar schatting zijn zes miljoen Joden door de nazi’s vermoord. Deze genocide wordt ook wel de Holocaust of Shoah genoemd.
☞ Meer weten: Wat was de Holocaust? (NOS op 3)
De Tweede Wereldoorlog speelt zich niet alleen af in Europa. Wereldwijd staan de geallieerden (waaronder Engeland, Frankrijk en later de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie – Nederland hoort hier ook bij) en de asmogendheden (nazi-Duitsland, Italië en Japan) tegenover elkaar.
Niet alleen de nazi’s, ook in Japan wil men hun rijk uitbreiden. Het land valt begin 1942 Nederlands-Indië binnen, een kolonie van Nederland. Daarom wonen en werken er ook Nederlanders. In maart 1942 is Japan de baas in Nederlands-Indië. Veel inwoners zijn blij dat de Nederlandse overheersers zijn weggejaagd. Maar de Japanners blijken gruwelijke bezetters. Indiërs, maar ook Nederlanders die er wonen, worden opgesloten in wat ‘Jappenkampen’ worden genoemd. Anderen moeten verplicht zware arbeid leveren door spoorlijnen aan te leggen. Velen overlijden, door ziektes, honger of uitputting.
☞ Meer weten: Nederlands-Indië in de Tweede Wereldoorlog (SchoolTV)
De nazi’s lijden grote verliezen bij gevechten tegen de Sovjet-Unie. Door een tekort aan soldaten en werknemers in Duitsland, worden Nederlandse mannen opgeroepen om in Duitsland te gaan werken. In april 1943 ontstaat een grote staking tegen deze nieuwe regels. Veel boeren besluiten geen melk meer te leveren aan fabrieken. Daarom wordt het ook wel de Melkstaking genoemd. Het verzet in Nederland groeit, maar zo ook het harde optreden van de bezetter hiertegen.
☞ Meer weten: Staken tegen de gedwongen arbeidsinzet in oorlog (SchoolTV)
6 juni 1944: D-Day. Het is de eerste dag van Operatie Overlord, het plan van de geallieerden om via de Franse kust Europa te bevrijden. Onder meer Amerikaanse, Britse en Canadese soldaten komen met schepen en vliegtuigen aan. Ondanks vele slachtoffers lukt het de geallieerden de nazi’s op veel plekken te verslaan. Na de bevrijding van Parijs en Brussel, geloven veel Nederlanders dat ook zij snel bevrijd worden. Voor gebieden in Zuid-Nederland klopt dit. Zo wordt Maastricht op 14 september 1944 als eerste stad door het Amerikaanse leger bevrijd. Toch geven de nazi’s niet op. Zo vallen er een dag na de bevrijding van Eindhoven veel doden door Duitse bommen.
☞ Meer weten: Dolle Dinsdag: de bevrijding nabij? (SchoolTV)
Met de operatie Market Garden willen de geallieerden in september 1944 Nederland bevrijden en zo door richting Berlijn. Met parachutisten en vliegtuigen moeten de bruggen bij de grote rivieren in Nederland worden veroverd. De aanval mislukt, doordat Duitse soldaten bruggen opblazen en parachutisten beschoten. Na enkele maanden is Zuid-Nederland bevrijd, maar boven de grote rivieren blijven de nazi’s de baas.
☞ Meer weten: Operatie Market Garden mislukt (SchoolTV)
Rond november 1944 breekt in Nederland een strenge winter aan. Terwijl het zuiden al is bevrijd, is de rest van Nederland nog bezet. Door de kou, tekort aan voedsel en beperkte infrastructuur, overlijden in de lange winter zo’n 25.000 mensen. Vooral in steden in het westen van Nederland zijn grote tekorten. Sommige ouders sturen hun kinderen weg naar plaatsen waar meer voedsel is. Mensen eten uit armoede tulpenbollen, suikerbieten of vogels, zoals meeuwen en duiven.
Vanaf april komt hulp op gang. Geallieerde vliegtuigen droppen voedselpakketten uit de lucht. Het betekent het einde van de Hongerwinter.
☞ Meer weten: Hoe erg was de hongerwinter? (NPO Kennis)
Met het einde van de Hongerwinter komt ook het einde van de oorlog in Nederland dichterbij. Amerikaanse, Britse en Canadese soldaten veroveren plaats voor plaats. Nadat het nieuws komt dat Hitler zelfmoord heeft gepleegd, zijn de gevechten bijna voorbij. Op 5 mei 1945 geven de Duitse troepen zich over. De dag erna spreekt koningin Wilhelmina op de radio uit dat Nederland vrij is.
De feestvreugde van de bevrijding gaat hand in hand met de plots zichtbare gevolgen van vijf jaar bezetting. Van de ongeveer 140.000 Joden in Nederland blijken er ruim 100.000 te zijn overleden. Wie is gevlucht of heeft ondergedoken, heeft na de oorlog vaak geen huis en spullen meer. Sommige steden liggen nog in puin. Wie mee heeft gewerkt met de nazi’s, wordt opgepakt of ter dood veroordeeld. Met de bevrijding start een tijd van wederopbouw en het verwerken van oorlogstrauma’s.
☞ Meer weten: Van oorlog bevrijd (SchoolTV)
De Tweede Wereldoorlog stop niet in één keer. Zelfs Nederland is na de ‘bevrijding’ nog niet helemaal bevrijd. Op de Waddeneilanden weigeren Duitse soldaten te vertrekken. Pas in de zomer van 1945 worden daar de laatste Duitse soldaten ontwapend.
In Nederlands-Indië moet tot augustus 1945 worden gewacht tot de oorlog voorbij is. Na Amerikaanse atoombommen op de steden Hiroshima en Nagasaki, geeft Japan zich pas over. De Nederlanders in de Jappenkampen komen vrij, maar een nieuwe oorlog breekt uit: de Indonesiërs willen geen kolonie van Nederland meer zijn en willen zelf het land besturen.
De Tweede Wereldoorlog laat nog altijd zijn sporen na: in het streven naar samenwerking en vrede, in jaarlijkse herdenkingen en in de strijd tegen onvrijheid en discriminatie.
Disclaimer bij de tijdlijn
De geschiedenis is een verhaal over vroeger, gebaseerd op historische gebeurtenissen en onderzoek hiernaar. De wijze van vertelling verschilt – door de auteur, de tijd en plaats van schrijven en het doel. Deze tijdlijn heeft als doel een globaal, en zo vereenvoudigd, beeld te schetsen van de historische ontwikkeling.
De tijdlijn is bruikbaar als samenvatting bij het volgende examenonderwerp van geschiedenis in het voortgezet onderwijs:
☞ Historisch overzicht vanaf 1900 (GS/K/10)