In het landschap van Limburg, Noord-Brabant en Zeeland duikt op sommige plekken nog een bord op: Hoogspanning – Doodsgevaar. Het zijn restanten, en nog vaker replica’s, van wat tijdens de Eerste Wereldoorlog de Dodendraad werd genoemd. Het hek sloot in de oorlogsjaren de grens tussen Nederland en België af. Het is een van de weinige fysieke restanten van ‘de Grote Oorlog’. Nederland vocht dan wel niet mee, de oorlog had grote gevolgen. Dit is een tijdlijn van Nederland en de Eerste Wereldoorlog.
Wie is het machtigst?
Eind negentiende eeuw groeit het in Europa. Landen zijn trots op hun eigen land, volk en cultuur. Europese landen streven vanuit het modern imperialisme naar koloniën in Azië en Afrika, om een groot rijk op te bouwen. Door de industrialisatie kunnen landen betere en krachtigere wapens produceren. Het zorgt voor en veel landen zien oorlog als een manier om conflicten op te lossen. Met name tussen het Duitse keizerrijk en Groot-Brittannië ontstaat rond 1900 een wapenwedloop: wie is de grootmacht in Europa?
Nederland is dat in ieder geval niet. Het kleine land stelt zich bij conflicten neutraal op: ze kiezen geen partij. Vanwege de overzeese handel en de koloniën is Nederland gebaat bij vrede.
Bondgenootschappen sluiten
Door de spanningen in Europa zoeken landen steun bij elkaar. Er ontstaan twee grote bondgenootschappen. Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en het Turkse Rijk vormen de centralen. Als reactie sluiten Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland in 1907 een bondgenootschap, die de geallieerden worden genoemd. Nederland sluit zich niet aan bij een bondgenootschap.
De moord op Frans Ferdinand
Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog is een combinatie van jarenlang opgebouwde spanningen. De directe aanleiding is de moord op Frans Ferdinand, de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije. Op 28 juni 1914 wordt hij door een Serviër vermoord. Oostenrijk-Hongarije verklaart de oorlog aan Servië. Dat land wordt gesteund door Rusland – dat een bondgenootschap heeft met Groot-Brittannië en Frankrijk. Een kettingreactie volgt: de Eerste Wereldoorlog is een feit.
☞ Meer weten: De kogel die de Eerste Wereldoorlog startte (SchoolTV)
Het Nederlandse leger paraat
Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bedreigt Nederland, dat neutraal wil blijven. Het leger wordt op 1 augustus 1914 gemobiliseerd om het land te verdedigen als dit nodig blijkt. De angst bestaat dat Duitse troepen via Limburg naar Frankrijk trekken. Dat gebeurt niet: het Duitse leger valt België binnen. Bij veel burgers en soldaten leeft het idee dat het een korte oorlog zal worden met een snelle overwinning. Dat zal alleen heel anders lopen.
☞ Meer weten: De Eerste Wereldoorlog (Canon van Nederland)
Belgische vluchtelingen
België wordt hard geraakt door de oorlog. Steden als Leuven en Ieper worden grotendeels verwoest. Op 10 oktober 1914 valt Antwerpen in Duitse handen. Eén miljoen Belgen vluchten naar Nederland (dat zelf zes miljoen inwoners heeft). Vluchtelingenkampen worden opgezet, al wordt het steeds lastiger iedereen onderdak te bieden en te voeden.
In België en Noord-Frankrijk ontstaat ondertussen een front van honderden kilometers lang. Hier wordt jarenlang gevochten, met name vanuit loopgraven. Zowel de Duitse als geallieerden troepen veroveren amper terrein. Ondertussen vallen er miljoenen doden, mede door de inzet van nieuwe wapens en gifgas.
☞ Meer weten: Belgische vluchtelingen in de Eerste Wereldoorlog (SchoolTV)
De Dodendraad
Veel Belgen die naar Nederland vluchten, reizen door naar Groot-Brittannië, om daar mee te vechten met de geallieerden. De Duitse bezetters sluiten in 1915 daarom de grens tussen België en Nederland af met de zogenoemde Dodendraad: een hek met prikkeldraad onder elektrische spanning, van zo’n 300 kilometer lang.
De Eerste Wereldoorlog ontpopt zich tot een totale oorlog. In de vechtende landen wordt de hele samenleving ingezet om te winnen. Fabrieken maken wapens en regeringen zetten propaganda in, om een vijandbeeld te creëren van de tegenstander. Met censuur worden kritische geluiden onderdrukt.
☞ Meer weten: De Dodendraad (SchoolTV)
Oorlog in de koloniën
Buiten Europa wordt de ‘Grote Oorlog’ eveneens uitgevochten. Het Midden-Oosten is betrokken, omdat het meevecht met het Turkse Rijk. In Afrika vechten soldaten van geallieerde koloniën tegen troepen van Duitse koloniën. De Europese landen halen soldaten uit hun koloniën in Afrika en Azië om mee te vechten.
Niet alleen in Nederland zelf, ook in de kolonie Nederlands-Indië wordt het leger gemobiliseerd, om een eventuele inval af te slaan. De oorlog maakt handel en personenvervoer gevaarlijker en lastiger. Vanaf 1916 neemt de schaarste toe, zowel in Nederland als in de koloniën.
Schaarste en armoede
De oorlog komt voor Nederland dichterbij. Duitse onderzeeboten en Britse mijnen hinderen de handel over zee. Er ontstaat schaarste en prijzen stijgen. De regering voert een in: producten kunnen enkel met bonkaarten worden gekocht. De toegenomen armoede zorgt voor onrust. Zo vallen er in 1917 in Nederland doden, als een groep huisvrouwen een aardappeltransport plundert.
Sommige Nederlanders profiteren juist van de schaarste. Ze verkopen producten stiekem voor hogere prijzen, in binnen- en buitenland. De neutraliteit van Nederland blijkt op lange termijn gunstig voor de economie. Andere Europese landen zijn juist veel geld kwijt aan de oorlog, die met bloedige veldslagen voortduurt.
Een einde aan de Grote Oorlog
Twee landen zorgen voor verandering in de statische oorlog. Rusland sluit vrede met Duitsland, nadat de communisten in het land de macht grijpen tijdens de Russische Revolutie. De Verenigde Staten mengen zich, na jaren neutraliteit, ook in de oorlog aan de kant van de geallieerden. De centralen zien in dat de oorlog niet te winnen valt. Op 11 november 1918 wordt een wapenstilstand getekend. De Eerste Wereldoorlog heeft naar schatting 20 miljoen mensen het leven gekost.
☞ Meer weten: De erfenis van de Eerste Wereldoorlog (SchoolTV)
Vrede van Versailles
Na de oorlog worden verschillende vredesverdragen gesloten. De bekendste is het Verdrag van Versailles. Hierin wordt Duitsland als grote schuldige aangewezen. Het land moet miljarden aan oorlogsschade betalen, het leger inkrimpen en gebieden afstaan – zowel in Duitsland zelf als in de koloniën. Oostenrijk-Hongarije valt uiteen in meerdere landen, waaronder Oostenrijk en Hongarije. Het Turkse Rijk wordt door Groot-Brittannië en Frankrijk onderling verdeeld: alleen Turkije blijft als onafhankelijk land over.
☞ Meer weten: Het Verdrag van Versailles (SchoolTV)
Disclaimer bij de tijdlijn
De geschiedenis is een verhaal over vroeger, gebaseerd op historische gebeurtenissen en onderzoek hiernaar. De wijze van vertelling verschilt – door de auteur, de tijd en plaats van schrijven en het doel. Deze tijdlijn heeft als doel een globaal, en zo vereenvoudigd, beeld te schetsen van de historische ontwikkeling.
De tijdlijn is bruikbaar als samenvatting bij het volgende examenonderwerp van geschiedenis in het voortgezet onderwijs:
☞ Historisch overzicht vanaf 1900 (GS/K/10)