Kakkers, klimaatactivisten, voetbalfanaten, vluchtelingen: je kunt mensen gemakkelijk een label geven. Wel zo makkelijk, om de inwoners van Nederland in een eigen hokje te kunnen stoppen. Maar of iedereen het er zelf mee eens is? Tegenwoordig houden de meeste mensen hier niet van. Toch was er een tijd in Nederland waarin de samenleving sterk verdeeld was. Je was juist trots als je bij een groep hoorde! Elke groep had een eigen school, een eigen ziekenhuis en een eigen sportclub. Dit is de geschiedenis van de verzuiling in Nederland samengevat in een tijdlijn.
In de maatschappij leven al eeuwenlang verschillende groepen naast elkaar. Eind negentiende eeuw verenigen deze groepen zich sterker. De protestantse dominee Abraham Kuyper richt in 1879 de eerste nationale politieke partij op: de Anti-Revolutionaire Partij (ARP). Voor het eerst gaan Tweede Kamerleden samenwerken. Een jaar later richt hij de Vrije Universiteit op: gereformeerden hebben nu een ‘eigen’ universiteit. Er zijn kranten, scholen en verenigingen specifiek voor mensen met protestants-christelijke normen en waarden.
☞ Meer weten: Abraham de geweldige (De IJzeren Eeuw in de klas, SchoolTV)
Met de oprichting van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) in 1894, wordt ook de stem van de arbeiders en gebundeld in de politiek. Zij strijden voor algemeen kiesrecht en gelijkheid. De maatschappij is ingericht op het principe van verzuiling. Mensen groeperen zich op grond van geloofsovertuiging en/of maatschappelijke opvattingen. Elke groep heeft een eigen ‘zuil’, die naast elkaar bestaan.
Naast de protestanten en de socialisten zijn er ook de katholieken en de . De laatste groep is juist tegen de verzuiling, maar vormen door hun verzet – tegen hun zin in – de vierde zuil. De liberalen willen juist eenheid en een nationaal gevoel binnen Nederland. Niet alle mensen voelen zich in een van deze vier zuilen thuis. Zo zijn er ook kleinere ‘zuilen’, bijvoorbeeld van of strenggelovigen.
In de politiek zijn de zuilen terug te vinden in de vorm van politieke partijen. Daar zijn de leiders van de zuilen echter genoodzaakt om samen te werken. Zo worden ze het in 1917 eens over de invoering van het algemeen kiesrecht en – twee jaar later – over het stemrecht voor vrouwen. Tegelijkertijd zorgen de confessionele partijen, die op geloof zijn gebaseerd, dat het bijzonder onderwijs voortaan financieel gelijkstaat aan openbaar onderwijs. De confessionele partijen zijn voortaan dominant in de politiek.
☞ Meer weten: Aletta Jacobs (Canon van Nederland)
De verzuiling dringt diep in de samenleving door. Een katholiek haalt zijn brood bij een katholieke bakker. Daar gaan protestanten niet heen: die hebben hun eigen bakker verderop. Als je liberaal bent, ga je bij ziekte naar een openbaar ziekenhuis, ook al is het katholieke ziekenhuis veel dichterbij.
Elke zuil heeft een eigen sportclub, eigen scholen, een eigen krant en later een eigen radio-omroep. Zo wordt in 1924 de NCRV opgericht: een radio-omroep voor protestanten. Al snel volgen onder andere de katholieken (KRO) en de socialisten (VARA). Het zorgt voor een sterk gemeenschapsgevoel binnen de zuil zelf. Tegelijkertijd leven grote groepen Nederlanders langs elkaar heen. Ze komen niet of nauwelijks in aanraking met andere ideeën en opvattingen.
☞ Meer weten: Wat is verzuiling? (Clipphanger, SchoolTV)
In 1940 breekt voor Nederland de Tweede Wereldoorlog uit. Opeens hebben alle zuilen één gemeenschappelijke vijand: Nazi-Duitsland. In de vijf oorlogsjaren verdwijnen de zuilen naar de achtergrond. In een kamp in Sint-Michielsgestel is door de Duitse bezetters een groep Nederlandse politici, schrijvers en hoogleraren gevangengezet als gijzelaars. In gevangenschap denken zij na over een meer eensgezind en minder verdeeld Nederland. Zij streven naar een doorbraak van de samenleving zoals deze voor de oorlog was: geen verzuilde samenleving meer.
De doorbraak komt niet. Bij de eerste verkiezingen na de bevrijding, in 1946, stemmen de meeste mensen weer op de partij van hun eigen zuil. In de onzekere tijd van wederopbouw steunen mensen op hun vertrouwde, verzuilde organisaties.
☞ Meer weten: Het gijzelaarskamp Sint-Michielsgestel (Andere Tijden, SchoolTV)
In de jaren vijftig leven de Nederlanders nog steeds in een verzuilde samenleving. Met de komst van de televisie in 1951 komen er ook verschillende omroepen. Zij maken eigen programma’s voor hun eigen doelgroep.
Ondanks verschil in geloof of opvattingen leven meeste gezinnen op dezelfde manier – of ze nou katholiek, protestants, socialistisch of liberaal zijn. De man verdient het geld, de vrouw zorgt voor de kinderen en het huishouden. Getrouwde vrouwen werken amper buitenshuis. De meeste Nederlanders leven een spaarzaam en sober leven. Veel naoorlogse gezinnen zijn groot. Tussen 1945 en 1955 worden zoveel kinderen geboren, dat deze geboortegolf de babyboom wordt genoemd. In de zuilen ontstaan voor het eerst scheuren. De overeenkomsten worden zichtbaarder en de verschillen nemen af.
In de jaren vijftig verandert de wereld snel. Iedereen streeft naar een leven zonder armoede. Voor de wederopbouw in Nederland na de Tweede Wereldoorlog, schenken de Verenigde Staten verschillende leningen. Hierdoor herstelt de Nederlandse economie zich snel – en groeit vervolgens flink door. De lonen in Nederland stijgen. Hierdoor kunnen steeds meer mensen nieuwe consumptiegoederen kopen. Zo heeft in 1955 één op de vijf gezinnen een wasmachine. Ook al zijn stofzuigers en koelkasten nog altijd prijzig, ze zijn voor meer gezinnen bereikbaar.
Vanuit Nederland wordt met interesse naar de Verenigde Staten gekeken, dat zich als snel ontwikkelde. Het land loopt voorop met ‘moderne snufjes’ en machines. Nederlanders volgen deze ontwikkeling. Als gevolg is er sprake van een van de samenleving: steeds meer producten en gewoontes uit de Verenigde Staten waaien over naar Nederland.
De toename van welvaart en het ontstaan van de consumptiemaatschappij in Nederland, zorgt voor een nieuwe manier van leven. Het is steeds eenvoudiger om onafhankelijk van anderen te leven. Ook de komst van de televisie draagt hieraan bij. Via het scherm komen beelden van andere manieren van leven de huiskamer binnen.
Door de zijn er rond 1960 bovendien veel kinderen en jongeren in Nederland. Door de invloeden van buitenaf en toegenomen welvaart zijn zij minder afhankelijk van hun ouders. Ze ontwikkelen eigen ideeën en baseren hun groepen op andere criteria dan geloof of politieke overtuiging. Zo zorgen onder meer muziekstijl of kledingsmaak voor het ontstaan van jeugdculturen, zoals nozems, provo’s en hippies. Vrijetijdsbesteding wordt belangrijker: van films tot festivals.
Steeds meer jongeren leren door en profiteren van de groeiende economie. Mensen maken minder vaak keuzes op basis van de groep waartoe ze behoren, terwijl de toeneemt. Jongeren zijn zo minder vaak met het geloof bezig. Ook confessionele partijen krijgen minder stemmen. Het is het begin van de ontkerkelijking, die tot op de dag van vandaag doorzet in Nederland.
☞ Meer weten: Jeugdcultuur (De jaren zestig in de klas, SchoolTV)
De zuilen brokkelen in de jaren zestig af. De ontzuiling is ingezet. Steeds meer mensen willen zelf beslissingen nemen. Het ‘hokjesdenken’ maakt plaats voor een vrijere invulling van het leven. Het zorgt voor nieuwe normen en waarden. Autoriteiten en tradities worden ter discussie gesteld, zoals het koningshuis in Nederland. Jongeren wachten niet meer met seks tot ze getrouwd zijn. En anderen willen helemaal niet trouwen.
Vanaf 1968 worden verschillende feministische actiegroepen opgericht. Zij eisen met acties een gelijkere behandeling voor vrouwen: binnen het onderwijs, het gezin, maar ook het recht op abortus.
☞ Meer weten: Vrouwenemancipatie (De Jaren Zestig in de klas, SchoolTV)
Weinig landen in de wereld hebben zo’n verzuilde samenleving gekend als Nederland. Nog altijd zijn sporen hiervan zichtbaar in de samenleving om ons heen. Zet de televisie aan en op de publieke netten zie je omroepen, die vroeger hun eigen zuil bedienden: de EO (Evangelische Omroep), of de KRO (Katholieke Radio Omroep). Ook kranten (De Telegraaf voor liberalen, Trouw voor protestanten) en politieke partijen (ChristenUnie voor protestanten, VVD voor liberalen) vinden hun oorsprong in de verzuiling. De verzuilde politiek heeft in 1917 een grondwet aangenomen, waarmee in Nederland scholen op basis van geloof (bijzonder onderwijs) gelijk kwam te staan met openbare scholen. In de steeds meer seculiere politiek klinkt de vraag: moet dat niet worden afgeschaft?
Disclaimer bij de tijdlijn
De geschiedenis is een verhaal over vroeger, gebaseerd op historische gebeurtenissen en onderzoek hiernaar. De wijze van vertelling verschilt – door de auteur, de tijd en plaats van schrijven en het doel. Deze tijdlijn heeft als doel een globaal, en zo vereenvoudigd, beeld te schetsen van de historische ontwikkeling.
De tijdlijn is bruikbaar als samenvatting bij de volgende examenonderwerpen van geschiedenis in het voortgezet onderwijs:
☞ Verzuiling en ontzuiling in Nederland (GS/V/5)
☞ Cultureel-mentale ontwikkelingen in Nederland na 1945 (GS/K/8)