Verleden + heden: altijd een goed idee?

‘Waarom moeten wij leren over personen die toch allang dood zijn?’ Het is een veelgehoorde uitspraak van leerlingen als ze tijdens de geschiedenisles hun boek openslaan om over de middeleeuwen te leren. Hoe je de relevantie kunt aanstippen? Door een koppeling te maken met het heden. Dat is de uitkomst van onderzoeker Dick van Straaten, die hier deze maand op promoveerde. Onder zijn vleugels heb ik hier zelf ook onderzoek naar gedaan tijdens mijn thesis voor de lerarenopleiding geschiedenis. Een koppeling maken met het heden werkt vaak, maar kán het ook altijd?

‘Leeractiviteiten zouden meer gericht moeten zijn op het maken van vergelijkingen tussen verleden en heden, en minder op het leren van historische feiten.’ Het is een van de conclusies die Van Straaten trekt op basis van zijn eigen onderzoek.

In mijn eigen onderzoek, Tijd voor wat nieuws in de geschiedenisles, heb ik eveneens onderzocht of er bij leerlingen een verband bestaat tussen de interesse in geschiedenis en interesse in het nieuws. Dat verband bleek in lichte mate te bestaan. Algemeen inzicht in wat er in de samenleving speelt, of nog dieper, in het ‘menselijk bestaan’, kan de relevantie van het (prachtige, onmisbare) vak vergroten.

‘nieuwe’ Koude Oorlog

De geschiedenis te begrijpen door een vergelijking te maken met een hedendaagse situatie, is makkelijker gezegd dan gedaan. Natuurlijk, om de bestuursvorm in het oude Griekenland uit te leggen kun je onze ‘eigen’ democratie als vertrekpunt nemen, om vervolgens alle mitsen en maren toe te voegen. En de huidige spanningen tussen de Verenigde Staten en Rusland, is dat niet een soort nieuwe ‘Koude Oorlog’, zoals zo vaak in krantenkoppen worden genoemd?

Een beetje chargeren mag best, als je daarmee het verleden inzichtelijker kan maken. Maar bij sommige onderwerpen ligt dat een stuk gevoeliger. Kun je dictators van dit moment vergelijken met Hitler of Mussolini, of moet je die vooral in hun eigen tijd plaatsen? Is het mogelijk om de vluchtelingenstromen van nu te vergelijken met die van eeuwen geleden? En zijn er wel geldige parallellen te vinden tussen jihadisten van vroeger en nu?

Slavernij

Hoe gevoeliger een kwestie in het heden ligt, hoe lastiger het is om daar de geschiedenis aan te koppelen. Een duidelijk voorbeeld daarvan is het slavernijverleden. Voor de opleiding publieksgeschiedenis heb ik de in 2010 uitgezonden serie De Slavernij bestudeerd. Daarin wordt de rol die Nederland heeft gespeeld in de slavenhandel onderzocht. In de laatste aflevering laten de presentatoren zien dat slavernij nog altijd bestaat. Mensen moeten, voor weinig of geen geld, (zware) arbeid verrichten. Om dit punt te illustreren staan enkele figuranten in een winkeletalage, met een prijskaartje om hun nek: ze zijn goederen, geen mensen.

De vergelijking kwam op veel kritiek te staan. In hoeverre kun je ‘huidige’ slavernij vergelijken met dat van vier eeuwen daarvoor, in een ander systeem, in een ander tijd, met andere denkbeelden? Elke parallel die naar het heden wordt getrokken komt onder een vergrootglas te liggen – in sommige gevallen volledig terecht. Historicus Emmer, die veel heeft gepubliceerd rondom het slavernijverleden, schreef ooit dat slaven op een schip ‘net zo veel ruimte hadden als mensen tegenwoordig in een vliegtuig’. Het ging hem om de afmetingen die per persoon beschikbaar waren, maar het zorgde voor kritiek: hoe kun je mensen die uit vrije wil in een vliegtuig stappen gelijkstellen aan tot slaafgemaakten die als goederen worden verhandeld?

Het is als geschiedenisdocent een uitdagende taak om het vak zo relevant mogelijk te maken, door aansluiting te zoeken bij het heden, bij het leven van een leerling, en door concrete voorbeelden of vergelijkingen te maken. Daarbij moet echter elke keer worden afgewogen of deze niet afdoet aan de historische complexiteit en gevoeligheid. Soms ís het verleden nou eenmaal lastig te begrijpen, of sluit het niet aan bij het heden. Gelukkig maar.

Dit artikel is geschreven voor de masteropleiding Publieksgeschiedenis, Universiteit van Amsterdam 2018-2019