Hoe dichter bij huis, hoe relevanter iets overkomt. Dat geldt niet alleen voor het nieuws, maar ook voor de geschiedenis. En hoe korter geleden, hoe meer we er nog over weten: door verhalen, foto’s en andere bronnen. De twintigste eeuw, de periode tussen 1900 en 2000, is in Nederland het meest bekend en meest besproken. Dat is niet vreemd: het is een eeuw van snelle ontwikkelingen en grote gebeurtenissen met blijvende invloed. Dit is de geschiedenis van de twintigste eeuw in Nederland samengevat in een tijdlijn.
De industrialisatie brengt de economie in veel landen op stoom. Nieuwe ontdekkingen als elektriciteit, de film en de auto veranderen het leven voor velen. Tegelijkertijd profiteren West-Europese landen rond 1900 van hun overzeese koloniën. Het imperialisme geeft landen macht en versterkt het nationalisme: trots op het eigen land en eigen cultuur.
De Nederlandse samenleving kenmerkt zich begin twintigste eeuw door een sterke verzuiling. In de politiek uit zich dit in verschillende stromingen. De overheid stelt nieuwe sociale wetten op, om arbeiders en kinderen beter te beschermen. Overzee voert Nederland in Nederlands-Indië een ethische politiek, om het land met eigen normen en waarden ‘vooruit te helpen’.
Door bondgenootschappen en een reeks aan politieke spanningen, breekt in 1914 de Eerste Wereldoorlog uit. Onder andere Duitsland en Oostenrijk-Hongarije komen tegenover Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk te staan. De Duitse troepen willen via België snel naar Frankrijk trekken, maar dit mislukt. Een jarenlange loopgravenoorlog volgt. Door nieuwe, chemische wapens, is het een dodelijke oorlog, die ook in de koloniën wordt uitgevochten.
Tijdens de oorlog blijft Nederland neutraal. Het land merkt de gevolgen door een enorme stroom van Belgische vluchtelingen. Ook ontstaat er schaarste en stijgen de prijzen van verschillende producten.
☞ Meer weten: Waarom was de Eerste Wereldoorlog zo verschrikkelijk? (NPO Kennis)
De tijd tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog wordt het interbellum genoemd. Vanaf 1918 bloeien de economie en cultuur op. In de roaring twenties genieten steeds meer mensen van welvaart en comfort, met trends in mode en muziek. De economische groei spat in 1929 uiteen door het uitbreken van een wereldwijde economische crisis.
In Duitsland groeit een nieuwe politieke partij onder leiding van Adolf Hitler. Hij vindt dat Duitsland te hard is gestraft na de Eerste Wereldoorlog: er is veel armoede, schulden en het land is verzwakt. Hij streeft een groot en machtig rijk na. Zijn populariteit maakt hem bondskanselier en al snel dictator van nazi-Duitsland.
Net als andere West-Europese landen bloeit het economisch en cultureel leven in Nederland na de Eerste Wereldoorlog op. De infrastructuur wordt snel uitgebreid en grote bedrijven helpen de industrie verder. Vanaf de jaren dertig kent ook Nederland crisisjaren. Door grote werkloosheid en armoede groeit de onvrede en ontstaan regelmatig opstanden. De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) wordt opgericht, die zich aansluit bij het gedachtegoed van Hitler. Al voor de oorlog trekken veel Joodse vluchtelingen uit Duitsland naar Nederland.
☞ Meer weten: De opkomst van de NSB (SchoolTV)
In 1939 vallen de nazi’s Polen binnen. Het is het begin van de Tweede Wereldoorlog. Wereldwijd vallen miljoenen doden: door bombardementen, hongersnood of deportatie naar concentratiekampen. In 1945 bevrijden onder meer Amerikaanse, Britse en Russische troepen de bezette landen.
Nederland hoopt wederom neutraal te blijven in de oorlog. Dat streven verdwijnt als de Duitse bezetters op 10 mei 1940 het land binnenvallen. Na de capitulatie worden de maatregelen van de nazi’s steeds zichtbaarder, met name voor Joden. Van de ongeveer 140.000 Joden in Nederland sterven er ruim 100.000. Vanaf 1944 worden de eerste delen van Nederland bevrijd, maar de Hongerwinter maakt nog vele slachtoffers. In 1945 is Nederland weer vrij.
☞ Meer weten: Wat is de Holocaust? (NPO Kennis)
Na de oorlog liggen veel landen in puin. Met de wederopbouw wordt de economie hersteld. Deze groeit snel en de welvaart neemt toe. Veel landen in West-Europa krijgen steun van de Verenigde Staten. Nieuwe uitvindingen en technieken, zoals de wasmachine en de televisie, maken het leven comfortabeler.
Het einde van de Tweede Wereldoorlog zorgt voor een nieuwe strijd in veel koloniën: zij willen af van hun Europese overheersers. Met de dekolonisatie worden steeds meer landen onafhankelijk.
Ook Nederland wordt opnieuw opgebouwd. De regering voert een reeks nieuwe wetten in, om leven in armoede te voorkomen. Tegelijkertijd is de regering in strijd met Nederlands-Indië. Daar woedt een onafhankelijkheidsoorlog. In 1949 wordt de kolonie een onafhankelijk land: Indonesië.
☞ Meer weten: Onafhankelijkheidsoorlog Nederlands-Indië (SchoolTV)
Na de Tweede Wereldoorlog komen de kapitalistische Verenigde Staten en de communistische Sovjet-Unie in conflict. Ze hebben beiden Europa bevrijd, maar zien door verschil in ideologie een andere toekomst. Het leidt in 1949 tot een definitieve scheiding tussen het kapitalistische West-Europa en het communistische Oost-Europa: in economie en bestuur, maar ook letterlijk door grensposten, muren en hekken. Beiden willen grote invloed uitoefenen. Het is de periode van de Koude Oorlog.
Door een continue wapenwedloop dreigt meermaals een nieuwe oorlog. Tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie gebeurt dit niet. De ideologische strijd zorgt wel in onder meer Korea en Vietnam voor bloedige oorlogen.
Nederland staat aan de kant van de Verenigde Staten, onder meer door gelijke ideologie en economische steun. Dit zorgt regelmatig voor tegenstand, onder andere door het voornemen om Amerikaanse kernwapens in het land te plaatsen ter verdediging.
☞ Meer weten: Het IJzeren Gordijn (SchoolTV)
Mede door invloed van de Verenigde Staten worden veel Europese landen een consumptiemaatschappij. Zo ontstaan de eerste supermarkten. Nieuwe machines en technieken raken in trek. De productie hiervan moet én kan bovendien sneller en goedkoper.
In Nederland verandert de samenleving vanaf 1960 sterk. Waren hiervoor traditie en de eigen zuil als gemeenschap belangrijk, nu willen jongeren steeds meer vrijheid om eigen keuzes te maken. Nieuwe jeugdculturen ontstaan en vrijetijdsbesteding wordt belangrijker: van films tot festivals.
Landen raken steeds meer met elkaar verbonden en werken nauwer samen. Door televisie worden gebeurtenissen zichtbaar en verspreiden nieuwe ideeën zich sneller. Maar conflicten tussen landen blijven oplaaien. De oliecrisis in 1973, waarbij Arabische landen de olieprijs verhogen, heeft wereldwijde invloed.
In Nederland remt de economie af in de jaren zeventig af, mede door de oliecrisis. Op maatschappelijk gebied strijden minderheden en belangengroepen vaker voor gelijke rechten – en met succes.
De Koude Oorlog eindigt met de val van de Berlijnse muur in 1989. Duitsland wordt weer één land. De Sovjet-Unie valt uiteen in Rusland en verschillende Oost-Europese landen. Op veel plekken komen democratische regeringen aan de macht. Europese landen gaan steeds nauwer samenwerken in de Europese Unie. De hoop is op een toekomst met meer vrede en welvaart.
In Nederland trekt de economie in de jaren negentig verder aan, door wereldwijde economische groei. Tegelijkertijd wordt de milieubeweging sterker: de groeiende industrie kent een prijs, voor mens en planeet.
De introductie van de computer en de mobiele telefoon hebben het leven veranderd. In veel West-Europese landen, zoals in Nederland, is de consumptiemaatschappij veranderd in een informatiesamenleving, waarbij alles binnen handbereik lijkt – voor wie dit kan betalen. Tegelijkertijd worden de grenzen van de welvaart zichtbaarder. Groei en vooruitgang gaan ten koste van mensen, maar ook van de aarde zelf. Bovendien zorgt het streven naar macht vanuit het eigen gelijk voor nieuwe conflicten en oorlogen.
Disclaimer bij de tijdlijn
De geschiedenis is een verhaal over vroeger, gebaseerd op historische gebeurtenissen en onderzoek hiernaar. De wijze van vertelling verschilt – door de auteur, de tijd en plaats van schrijven en het doel. Deze tijdlijn heeft als doel een globaal, en zo vereenvoudigd, beeld te schetsen van de historische ontwikkeling.
De tijdlijn is bruikbaar als samenvatting bij het volgende examenonderwerp van geschiedenis in het voortgezet onderwijs:
☞ Historisch overzicht vanaf 1900 (GS/K/10)