De inval in Georgië, de annexatie van de Krim en de oorlog met Oekraïne: de oorlogszucht van Rusland kent grote gevolgen. Volgens de Russische president Vladimir Poetin zijn het gerechtvaardigde aanvallen: het zijn gebieden die ooit bij de Sovjet-Unie hoorde. Het is de naam van de staat die Rusland lange tijd was. Een communistisch land, waarbij gelijkheid en verdeling van welvaart volgens de ideologie werd nagestreefd, maar waar in werkelijkheid armoede en onderdrukking heersten, met wereldwijde gevolgen. Dit is de geschiedenis van de Sovjet-Unie samengevat in een tijdlijn.
Eeuwenlang wordt Rusland bestuurd door een tsaar, een keizer van de familie Romanov. Samen met de adel heeft hij alle macht en rijkdom in handen. Het grootste deel van de bevolking is boer of arbeider en leeft in armoede.
In de Eerste Wereldoorlog vecht Rusland tegen Duitsland. Miljoenen soldaten komen om. Doordat veel boeren naar het front worde gestuurd, ontstaan grote voedseltekorten. In 1917 breken rellen uit. De tsaar treedt af en er komt een tijdelijke regering, maar er blijft onvrede. Vladimir Lenin, de leider van de communisten, speelt hierop in. Het communisme streeft naar een eerlijke verdeling van macht en welvaart. Bovendien belooft Lenin een einde te maken aan de oorlog en de honger. Het is het begin van de Russische Revolutie. Lenin grijpt de macht en Rusland wordt een communistische staat.
Met de Vrede van Brest-Litovsk stapt Rusland officieel uit de Eerste Wereldoorlog. Maar in het land zelf woedt de strijd door. De communisten, ook wel bolsjewieken genoemd, willen bezit van grond en bedrijven eerlijk herverdelen. Het land moet bovendien worden bestuurd door sovjets: arbeidersraden. Het zorgt voor veel tegenstanders, die bij elkaar ‘de Witten’ worden genoemd. De revolutie mondt uit in een jarenlange burgeroorlog. Het bekendste slachtoffer is Nicolaas II, de laatste tsaar, die in 1918 door de bolsjewieken wordt geëxecuteerd.
Na vier jaar strijd eindigt de burgeroorlog: de communisten hebben gewonnen. In 1922 krijgt Rusland een nieuwe naam: de Sovjet-Unie. Huidige landen als Oekraïne, Litouwen, Armenië en Kazachstan behoren tot deze reusachtige staat.
Het communisme in de Sovjet-Unie verwerpt het kapitalismeEen economisch systeem waarbij ondernemers winst willen maken, zonder te veel regels en wetten.. De bolsjewieken zien de ongelijkheid tussen ondernemers en arbeiders als het grootste probleem. Pas als kapitaal, zoals geld en grond, van iedereen is en privébezit wordt afgeschaft, ontstaat een eerlijke samenleving. Vanuit deze ideologie worden banken en fabrieken genationaliseerd: eigendom van de staat. Ook moeten boeren een groot deel van hun opbrengsten afstaan. In de praktijk zorgt dit voor grote hongersnoden en onvrede. Lenin draait enkele radicale hervormingen daarom deels terug.
☞ Meer weten: Wat is communisme? (Clipphanger, SchoolTV)
In 1924 overlijdt Lenin. Hij wordt opgevolgd door Jozef Stalin. In de Sovjet-Unie zijn alle politieke partijen, op de Communistische Partij na, verboden. Onder Stalin wordt het land een totalitaire staatEen land waarin het leven van de inwoners volledig wordt beheerst en bepaald door de staat.. Om grote communistische veranderingen door te voeren, is steun van de bevolking nodig. Door middel van propagandaReclame voor politieke ideeën, met als doel om zoveel mogelijk mensen te overtuigen. en censuurHet controleren en beïnvloeden van alle berichten in de media door de regering. wordt het volk geïndoctrineerd. Op scholen leren kinderen alleen over het communisme. Stalin wordt als leider verheerlijkt – iets wat indruist tegen de principes van het communisme.
☞ Meer weten: Wie was Stalin? (Clipphanger, SchoolTV)
Om de Russische economie te verbeteren, stelt Stalin vanaf 1928 een planeconomie in. Fabrieken en landbouwgrond worden eigendom van de staat en prijzen en lonen liggen bij voorbaat vast. De productie wordt vastgelegd in een vijfjarenplanIn een vijfjarenplan stonden de economische doelstellingen die binnen vijf jaar moesten worden behaald en die betrekking hadden op de landbouw en de industrie. . Hiervoor wordt de landbouw gemoderniseerd. Zelfstandige boerderijen worden gecollectiviseerd en zo samengevoegd tot één grote staatsboerderij.
Terwijl er begin jaren dertig een wereldwijde economische crisis heerst, groeit de industrie in de Sovjet-Unie snel. Het land industrialiseert en er worden op grote schaal spoorlijnen en kanalen aangelegd. Dit kent een prijs: er heersen nog steeds hongersnoden. Wie niet meewerkt of te weinig oplevert voor de communistische economie, wordt opgepakt op vermoord.
Niet alleen voor economisch gewin wordt de Sovjet-Unie met harde hand door Stalin bestuurd. Ook wie kritiek uit op het communisme en niet volgens de juiste sociale opvattingen leeft, loopt gevaar. Met schijnprocessen worden tegenstanders van de Communistische Partij opgepakt en veroordeeld. Sommigen worden naar strafkampen geplaatst, waar ze zwaar werk moeten verrichten. En anderen worden direct vermoord. Deze onderdrukking bereikt rond 1936 een hoogtepunt, wat de Grote Terreur wordt genoemd.
☞ Meer weten: Goelag: Russische strafkampen onder Stalin (EenVandaag, SchoolTV)
In de jaren dertig ontwikkelt Duitsland zich, net als de Sovjet-Unie tien jaar eerder, tot totalitaire staat. Met de inval van de nazi’s in Polen in 1939 begint de Tweede Wereldoorlog. Ondanks dat Stalin en Hitler ideologisch grote tegenstanders zijn, sluiten ze een niet-aanvalsverdrag. Ze spreken zelfs af om Polen na de verovering te verdelen.
Ondanks het verdrag wordt de Sovjet-Unie in 1941 binnengevallen. De Duitse troepen leiden er grote verliezen. De Sovjet-Unie sluit zich aan bij de geallieerden, de landen die tegen de nazi’s vechten. Samen met onder andere de Verenigde Staten, Engeland en Frankrijk weten zij in 1945 een einde te maken aan de Tweede Wereldoorlog.
☞ Meer weten: Wat is de Slag bij Stalingrad? (High Speed History, SchoolTV)
De Sovjet-Unie is een van de winnaars van de Tweede Wereldoorlog. Samen met de andere geallieerde landen hebben ze grote invloed in het bevrijde Europa en met name in Duitsland, dat onder hen wordt verdeeld. De geallieerden spreken af dat in de bevrijde landen vrije verkiezingen moeten komen. Maar de Sovjet-Unie heeft andere ideeën. Zij brengen in Oost-Europa communistische regeringen aan de macht. Zo ontstaat het Oostblok, waarbij de Sovjet-Unie met bevriende landen een groot gebied bestuurt.
De Sovjet-Unie heeft na de oorlog het oosten van Duitsland en Oost-Berlijn toebedeeld gekregen. Door ruzie en grote ideologische verschillen, blijft Duitsland opgedeeld. De Sovjet-Unie roept de Duitse Democratische Republiek (DDR) uit. Ondanks de naam, is het niet democratisch. Het land is communistisch met de leider van de Sovjet-Unie aan het hoofd. Jarenlang staan het kapitalistische westen en het communistische oosten tegenover elkaar: een periode die de Koude Oorlog wordt genoemd. Met de bouw van de Berlijnse Muur wordt de scheidslijn fysiek zichtbaar.
☞ Meer weten: Jong in de DDR (Andere Tijden in de klas, SchoolTV)
De Sovjet-Unie is een groot en machtig land. Naast de eigen staat, heeft het controle over landen als Polen en Hongarije, die als zogenoemde satellietstaten worden bestuurd door de communistische leider. Tot 1953 is dat Stalin, maar na zijn overlijden wordt hij opgevolgd door Nikita Chroesjtsjov. Hij uit voor het eerst kritiek op de terreur onder Stalin en zijn persoonsverheerlijking. Het breken met de politiek van Stalin wordt destalinisatie genoemd.
Voor de bevolking verandert er niet veel. De Sovjet-Unie werkt nog steeds met een planeconomie. De welvaart blijft achter bij die van westerse, kapitalistische landen. Van gelijkheid is ook geen sprake: een corrupte en communistische elite heeft de macht en rijkdom in handen.
Niet alleen binnenlandse problemen, maar ook buitenlandse strijd zet de Sovjet-Unie onder druk. Het voert een wapenwedloop met de Verenigde Staten, waardoor een nieuwe wereldoorlog dreigt. Beide landen willen hun ideologie verspreiden en verdedigen. Zo raken beide landen betrokken bij de oorlog tussen het communistische Noord-Korea en het kapitalistische Zuid-Korea.
Zelfs in de ruimte bieden de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie tegen elkaar op: in een spacerace willen ze hun wetenschappelijke superioriteit benadrukken. De Sovjets weten in 1961 de eerste mens de ruimte in te brengen. De Amerikanen zetten acht jaar later als eersten voet op de maan.
☞ Meer weten: Gagarin: eerste mens in de ruimte (EenVandaag in de klas, SchoolTV)
Veel communisten vinden Chroesjtsjov niet krachtig genoeg als leider. Hij wordt afgezet en Leonid Brezjnev wordt de baas in de Sovjet-Unie. Hij wil het communisme in zijn eigen land en in de omliggende satellietstaten verdedigen. Met een militaire invasie wil de Sovjet-Unie in 1979 de communistische regering in Afghanistan steunen tegen islamitische militanten. Het Sovjetleger blijkt niet sterk genoeg.
De inval in Afghanistan, maar ook de wapenwedloop met de Verenigde Staten, kost de Sovjet-Unie veel geld. De communistische planeconomie levert ondertussen te weinig op. Het lukt ook Brezjnev niet om de economische problemen op te lossen. De onvrede onder de bevolking groeit.
☞ Meer weten: Wapenwedloop (Koude Oorlog in de klas, SchoolTV)
De Sovjet-Unie staat onder druk, zowel van binnen als van buiten. Dat ziet ook Michael Gorbatsjov, die in 1985 de nieuwe leider wordt. Hij voert hervormingen door, die met Russische woorden zijn te omschrijven: perestrojkaHet ‘verbouwen’ van de economie, met daarbij minder staatsinvloed en meer economische vrijheden. en glasnostHet toelaten van meer openheid, vrijheid van meningsuiting en democratische processen.. Gorbatsjov zoekt meer toenadering tot de Verenigde Staten, waardoor onderhandelingen over vrede beginnen.
Tegelijkertijd komen meer veranderingsgezinde bewegingen op, vooral in communistische landen rondom de Sovjet-Unie. Gorbatsjov probeert door voorzichtig meer vrijheden te geven de gebieden tevreden te houden, maar dit blijkt niet genoeg.
☞ Meer weten: De omwenteling in de Sovjet-Unie (Andere Tijden in de klas, SchoolTV)
De hervormingen van Gorbatsjov blijken niet de redding voor de Sovjet-Unie te zijn, maar het begin van het einde. De toenemende vrijheden, maar ook het inzicht in welvaart in westerse, kapitalistische landen, zorgen voor veel demonstraties. Vanaf 1989 rukt een aantal landen zich los van de Sovjet-Unie. Zo valt in 1989 de Berlijnse Muur, waardoor de hereniging van Duitsland mogelijk is. De Sovjet-Unie raakt ook de controle over landen als Litouwen, Armenië en Hongarije kwijt.
☞ Meer weten: Van communisme naar kapitalisme (Van Moskou tot Moermansk, SchoolTV)
De Sovjet-Unie valt uiteen in verschillende nieuwe landen. Het communisme heeft gefaald en wordt veelal ingeruild voor een democratische staat. Eind 1991 wordt de Sovjet-Unie officieel opgeheven en wordt omgezet in de Russische Federatie, het Rusland van nu. Bij eerste democratische verkiezingen wordt Boris Jeltsin, een onafhankelijk kandidaat, de eerste president.
Door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is Rusland een stuk kleiner geworden. Vladimir Poetin, sinds 1999 president van Rusland, ziet dit als een grote nederlaag. Hij wil Rusland weer machtig maken. De democratie brokkelt af en de Russische invloed wordt uitgebreid, door buitenlandse inmenging of het innemen van gebieden die ooit bij de Sovjet-Unie hoorden. De inval in Oekraïne in 2022 is hier een voorbeeld van.
☞ Meer weten: Hoe Poetin de wereld ziet (NOS op 3, SchoolTV)
Disclaimer bij de tijdlijn
De geschiedenis is een verhaal over vroeger, gebaseerd op historische gebeurtenissen en onderzoek hiernaar. De wijze van vertelling verschilt – door de auteur, de tijd en plaats van schrijven en het doel. Deze tijdlijn heeft als doel een globaal, en zo vereenvoudigd, beeld te schetsen van de historische ontwikkeling.
De tijdlijn is bruikbaar als samenvatting bij de volgende examenonderwerpen van geschiedenis in het voortgezet onderwijs:
☞ De Koude Oorlog (GS/K/9)
☞ Het communisme in de Sovjet-Unie (GS/V/9)