‘Soldaat van Oranje speelt langer dan de Tweede Wereldoorlog in Nederland heeft geduurd’, kopte NRC drie jaar geleden. Inmiddels is de musical rúím over het tijdsbestek van de oorlog heen. De voorstelling over verzetsheld Erik Hazelhoff Roelfsema is de best bezochte musical ooit in Nederland. Mag de Soldaat van Oranje zich ‘de held van de publieksgeschiedenis’ noemen?

In 2012 bracht ik een bezoek aan Soldaat van Oranje in de TheaterHangaar in Katwijk. ‘Daar moeten we snel bij zijn, voordat de musical weer weg is’, dachten wij. Met de kennis van nu blijkt die haast niet nodig te zijn geweest: nog altijd is de voorstelling te zien. De afgelopen acht jaar was de zaal elke avond uitverkocht – meer dan 2,5 miljoen bezoekers hebben de musical inmiddels gezien.

Een ongekend succes, waar ook de producenten niet van hadden kunnen dromen, vertelden ze bij Jinek. Scenarioschrijver Edwin de Vries twijfelde zelfs in eerste instantie: lukte het wel om het succes van de film uit 1977, die over het leven van Erik Hazelhoff Roelfsema was gemaakt, te overtreffen?Het antwoord is ‘ja’. De recensies waren lovend, vooral door de technieken die gebruikt werden: een draaiend publiek en talloze schermen waarop projecties en oude archiefopnamen uit de oorlog worden getoond. ‘Alsof het hele archief van het tv-programma Andere Tijden is gebruikt, op een stijlvolle manier en niet alleen illustratief maar ook informatief’, schreef de Volkskrant.

Persoonlijke historie

De afgelopen jaren zijn er talloze artikelen geschreven om het succes van de musical te verklaren (daar was immers genoeg tijd voor). Naast het feit dat de show simpelweg een must-see is, is het vooral één element dat telkens naar voren komt: het verhaal zelf. In Metro vertelt producent Fred Boot dat met de voorstelling de Tweede Wereldoorlog herdacht wordt. ‘Mensen zijn heel erg op zoek naar hun persoonlijke historie uit die periode’. In Trouw: ‘De voorstelling gaat over het doorvertellen van verhalen. Niet alleen van Erik Hazelhoff, maar juist het verhaal van je eigen familie.’

Als we de analyses mogen geloven is Soldaat van Oranje bij uitstek een voorbeeld van publieksgeschiedenis. Niet alleen duik je in een heldenverhaal, het zet ook nog eens aan om in je eigen familiegeschiedenis te graven.

Dikke vrienden met Wilhelmina?

Met het ‘publiek’-gedeelte zit het wel goed, maar in hoeverre bedrijft de musical echt ‘geschiedenis’? Hoogleraar Maria Grever van de Erasmus Universiteit in Rotterdam is kritisch. Volgens haar kan commercialisering leiden tot nepgeschiedenis. En in het geval van Soldaat van Oranje zegt ze: ‘Gedegen historisch onderzoek ontkrachtte de mythe van het Nederlandse verzet al in de jaren zeventig maar de musical blaast dat oude idee weer volop nieuw leven in.’

Echte voorbeelden worden door Grever niet genoemd, maar er liggen er genoeg voor het oprapen. Zo wordt de band tussen Erik Hazelhoff Roelfzema en Wilhelmina wel erg sterk aangezet – alsof ze dikke vrienden zijn. Ook is het contrast tussen goed en fout wel erg aangedikt, terwijl de Tweede Wereldoorlog juist een periode is vol grijstinten.

De buigbaarheid van het verleden

In hoeverre mag je de geschiedenis een beetje buigen, om een fraaier eindresultaat te krijgen? Het is een vraag waar Rietbergen (2015) zich over heeft gebogen. Een goed verhaal heeft immers een echte held nodig, stelt hij. Het is dus niet verwonderlijk dat de Soldaat van Oranje in de musical volop wordt opgehemeld. Ook het aandikken van de band tussen Erik Hazelhoff Roelfzema en Wilhelmina past in die theorie: het versterkt het verhaal.

Dat de musical emoties hoopt op te roepen mag duidelijk zijn. Niet alleen het verhaal, maar ook de muziek moet daarbij helpen. Rietbergen (2015) ziet eveneens een trend dat gevoel een belangrijke rol speelt bij het beleven van geschiedenis. Bij Soldaat van Oranje wordt daar meteen op ingespeeld. In het theater is een tentoonstelling te zien, waarin de bezoekers ‘keuzes moeten maken als ware het oorlogstijd is’. Het verleden wordt naar het heden gehaald.

Op zoek naar de balans

Het verleden beleven, dat is waar Soldaat van Oranje uitermate goed in slaagt. Het mag een heroïsche prestatie worden genoemd om zoveel mensen naar een verhaal over vroeger te trekken. Of het een volledig waarheidsgetrouw beeld geeft van het verleden, dat valt te betwisten. De vraag is of deze musical, die bovenal als beleving moet worden aanschouwd, dat ook als taak heeft. Bij elke productie met een historisch verhaal moet een keuze worden gemaakt: staat het verhaal in dienst van de geschiedenis, of de geschiedenis in dienst van het verhaal? De ultieme balans daarin vinden zal altijd een uitdaging blijven.

Zeker is dat met Soldaat van Oranje een ongelooflijk groot publiek in ieder geval (een interpretatie van) het verleden heeft gezien. Juist alle verhalen bij elkaar – of ze nou zingend op een podium gebracht worden of door opa en oma in de auto terug naar huis worden verteld – maken de geschiedenis.

Dit artikel is geschreven voor de masteropleiding Publieksgeschiedenis, Universiteit van Amsterdam 2018-2019

Verwezen naar

Rietbergen, P. (2015). Verbeeldingen van het verleden in woord, beeld en spel. Een complex cultureel continuüm voorbij de wetenschappelijke tekst. Nijmegen: VanTilt.