Midden in de Duitse hoofdstad Berlijn staat een muur van 1,3 kilometer lang. Elke dag wordt deze East Side Gallery door duizenden toeristen bezocht. Het is een overblijfsel uit de tijd van de Koude Oorlog: een conflict tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, wat nu Rusland is. Een ruzie tussen twee landen met wereldwijde impact, die tot op de dag van vandaag zichtbaar en voelbaar is. Dit is de geschiedenis van de Koude Oorlog samengevat in een tijdlijn.
Communistisch versus kapitalistisch
Na een bloedige burgeroorlog wordt in 1922 de Sovjet-Unie opgericht. Hieronder valt Rusland, maar ook wat nu Oost-Europese landen als Oekraïne en Litouwen zijn. De leiders van deze enorme staat hangen het communisme aan. Deze ideologie streeft naar een samenleving met gelijkheid van macht, rijkdom en bezit. In werkelijkheid is de Sovjet-Unie een dictatuur. Burgers hebben nauwelijks inspraak en mogen geen kritiek uiten.
Aan de andere kant van de wereld viert het kapitalisme hoogtij in de Verenigde Staten. In dit economische systeem staat de vrije markt centraal: het streven naar winst zonder te veel regels van de overheid. De Verenigde Staten zijn een democratie, met vrije verkiezingen en recht op vrijheid van meningsuiting.
Van bondgenoten tot vijanden
In de Tweede Wereldoorlog raken zowel de Sovjet-Unie als de Verenigde Staten betrokken. Met de geallieerden verslaan zij de Duitse bezetters. De Sovjet-Unie bevrijdt veel Oost-Europese landen, de Verenigde Staten landen in het westen van Europa. Door twee Amerikaanse atoombommen op Japan, is in augustus 1945 de oorlog voorbij.
De twee landen maken, samen met de Britse en Franse leiders, afspraken over het bestuur in de bevrijde landen. Duitsland en de hoofdstad Berlijn worden door de vier bevrijders in vier zones opgedeeld. In de bevrijde landen moeten vrije verkiezingen komen. Maar de Sovjet-Unie heeft andere ideeën. Zij brengen in Oost-Europa communistische regeringen aan de macht. Zo ontstaat het Oostblok, waarbij de Sovjet-Unie met bevriende landen een groot gebied bestuurt.
☞ Meer weten: Het begin van de Koude Oorlog (SchoolTV)
Twee machtsblokken
De Verenigde Staten zien de uitbreiding van communistische regeringen door de Sovjet-Unie als bedreiging. Het communisme staat haaks op hun ideeën van kapitalisme en vrijheid. Met , door West-Europese landen te steunen bij de wederopbouw, willen ze verspreiding van het communisme stoppen. De is hier een voorbeeld van.
De strijd tussen de ideologieën verdeelt Europa. Het westen is onder invloed van de Amerikanen, het oosten onder invloed van de Sovjet-Unie. De Britse premier Churchill spreekt van een ‘ijzeren gordijn’. Het is een ideologische scheidslijn, die al snel fysiek optrekt door hekken en muren bij de grenzen.
☞ Meer weten: Vijandbeeld (Koude Oorlog in de klas, SchoolTV)
Berlijn geblokkeerd
Berlijn is na de Tweede Wereldoorlog, net als het land zelf, opgedeeld in vier zones. De stad ligt in het deel dat onder invloed is van de Sovjet-Unie. In het westen van Berlijn wordt een nieuwe munt ingevoerd. Dit maakt Stalin, de leider van de Sovjet-Unie, woest. Hij sluit in 1948 alle toegangswegen naar West-Berlijn af. Niemand kan de stad meer in of uit en de toevoer van voedsel stopt. De Amerikanen omzeilen deze Blokkade van Berlijn door met vliegtuigen de stad te bevoorraden. Na een jaar heft Stalin de blokkade op, maar de verdeeldheid blijft.
Twee Duitslanden
De Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Frankrijk voegen in 1949 hun zones samen tot één land: de Bondrepubliek Duitsland (BRD). Het is een democratisch en kapitalistisch land, dat met Amerikaanse steun steeds meer welvaart kent. Ook de Sovjetzone wordt een apart land: de Duitse Democratische Republiek (DDR). Ondanks de naam, is het niet democratisch. Het land is communistisch met de leider van de Sovjet-Unie aan het hoofd. Een geheime dienst, de Stasi, houdt de inwoners in de gaten: kritiek uiten op het bestuur is verboden.
De Verenigde Staten en verschillende westerse landen verenigen zich in de NAVO: de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie. Het is een militair bondgenootschap, als reactie op het communisme. De Sovjet-Unie komt daarop met het Warschaupact, een militaire samenwerking van Oost-Europese landen. Zowel de Verenigde Staten als de Sovjet-Unie vrezen een oorlog. Omdat de Amerikanen hebben laten zien atoomwapens te hebben (en in te zetten), ontstaat een : ook de Sovjet-Unie ontwikkelt steeds krachtigere wapens.
Koreaoorlog
In Europa blijft een oorlog uit – de Koude Oorlog blijft daar veelal geweldloos. Op andere plekken op aarde raakt de strijd wél verhit, zoals in Korea. Het land is na de Tweede Wereldoorlog opgedeeld in een communistisch noorden (gesteund door de Sovjet-Unie en China) en een kapitalistisch zuiden (gesteund door de Verenigde Staten). In 1950 valt het noorden het zuiden binnen. Amerikaanse soldaten vechten mee: zij willen voorkomen dat meer Aziatische landen communistisch worden als het noorden wint. Deze gedachte wordt de dominotheorie genoemd. Na drie jaar oorlog volgt een wapenstilstand, die tot op de dag van vandaag bestaat.
☞ Meer weten: Waarom zijn er twee Korea’s? (2018, SchoolTV)
Oorlog in Vietnam
Niet alleen Korea, ook Vietnam kent na de Tweede Wereldoorlog een communistisch noorden en een kapitalistisch zuiden. In 1955 breekt daar strijd uit. De burgeroorlog wordt tien jaar later door directe Amerikaanse inmenging de Vietnamoorlog. De Amerikaanse troepen verliezen na een langdurige en omstreden oorlog: heel Vietnam wordt communistisch.
☞ Meer weten: Wat was de Vietnamoorlog? (High Speed History, SchoolTV)
De Berlijnse muur
In Europa worden de verschillen zichtbaar tussen het welvarende westen en het armere oosten. Vooral de inwoners Oost-Berlijners zien de vrijheid en luxe in West-Berlijn en vluchten naar dat deel van de stad. Het bestuur van de DDR start daarom in 1961 met de bouw van een 45 kilometer lange muur rondom West-Berlijn. Door de grenzen tussen oost en west streng te bewaken, is vluchten vrijwel onmogelijk geworden.
☞ Meer weten: De bouw van de Berlijnse muur (SchoolTV)
De Cubacrisis
Eind jaren vijftig grijpen communisten op Cuba, een eiland vlak bij de Verenigde Staten, de macht. Ze krijgen steun van de Sovjet-Unie. Zij plaatsen op hun beurt raketten op het eiland: hiermee kunnen ze in theorie de Verenigde Staten direct treffen. De Amerikanen eisen dat de raketten worden weggehaald. Tijdens deze Cubacrisis lijkt een nieuwe oorlog heel dichtbij. Uiteindelijk wordt een akkoord gesloten. Ze spreken af de wapenproductie te verminderen, waarmee de ontwapening van beide landen begint.
☞ Meer weten: Wat was de Cubacrisis? (High Speed History, SchoolTV)
Demonstreren tegen kernwapens
De ontwapening is van korte duur. Een nieuwe wapenwedloop begint. Om zich te verdedigen, willen de Verenigde Staten kruisrakketten met kernwapens in verschillende NAVO-landen installeren. Het leidt tot grote protesten, zo ook in Nederland vanaf 1981. Steeds meer mensen willen dat de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten onderhandelen over vrede en ontwapening. De kruisraketten worden uiteindelijk geplaatst, maar nooit gebruikt.
Glasnost en perestrojka
De wapenwedloop kost veel geld. Vooral de Sovjet-Unie lijdt hieronder. Het gaat slecht met de economie. In 1985 wil de nieuwe communistische leider Gorbatsjov dit veranderen. Hij voert hervormingen door, die met Russische woorden zijn te omschrijven: en . Gorbatsjov zoekt meer toenadering tot de Verenigde Staten, waardoor onderhandelingen over vrede beginnen.
De Berlijnse muur valt
In verschillende Oost-Europese landen ontstaan opstanden en worden communistische regeringen afgezet. De legers van de Sovjet-Unie grijpen steeds vaker niet in. Ook in Oost-Duitsland demonstreren burgers. De druk wordt zo groot, dat in 1989 de grens tussen het oosten en westen wordt geopend. In Berlijn wordt de muur letterlijk afgebroken. Het jaar erop volgt de hereniging en wordt Duitsland weer één land.
☞ Meer weten: De val van de Berlijnse muur (SchoolTV)
De Sovjet-Unie valt
De hervormingen van Gorbatsjov leiden niet tot economische groei in de Sovjet-Unie. Door groeiende kritiek en onrust, komt er in 1991 een einde aan het communistische bestuur. De Sovjet-Unie valt in verschillende landen uiteen: Rusland als grootste, maar ook nieuwe landen als Oekraïne en Kazachstan.
☞ Meer weten: Van communisme naar kapitalisme (Van Moskou tot Moermansk, SchoolTV)
Verlangen naar vroeger
In de jaren negentig worden veel Oost-Europese landen democratisch en kapitalistisch. Ook Rusland ontwikkelt zich als democratie, maar is minder machtig dan vroeger. In 1999 komt Vladimir Poetin aan de macht. Hij wil Rusland weer machtig maken en terug naar de Sovjettijd. De democratie brokkelt af en de Russische invloed wordt uitgebreid, door buitenlandse inmenging of het innemen van gebieden die ooit bij de Sovjet-Unie hoorden. De inval in Oekraïne in 2022 is hier een voorbeeld van.
☞ Meer weten: Hoe Poetin de wereld ziet (NOS op 3, SchoolTV)
Disclaimer bij de tijdlijn
De geschiedenis is een verhaal over vroeger, gebaseerd op historische gebeurtenissen en onderzoek hiernaar. De wijze van vertelling verschilt – door de auteur, de tijd en plaats van schrijven en het doel. Deze tijdlijn heeft als doel een globaal, en zo vereenvoudigd, beeld te schetsen van de historische ontwikkeling.
De tijdlijn is bruikbaar als samenvatting bij het volgende examenonderwerp van geschiedenis in het voortgezet onderwijs:
☞ De Koude Oorlog (GS/K/9)