Het shirt dat je draagt, de broek die je aanhebt en de schoenen waar je op loopt. De kans is groot dat ze in Azië zijn gemaakt. In grote textielfabrieken worden deze spullen daar goedkoop geproduceerd. Lang geleden moest alles met de hand worden gemaakt. Door de industriële revolutie maken we nu wat we willen, snel en goedkoop. Dat heeft ook een prijs: voor mens en milieu. Dit is de geschiedenis van de industrialisatie in Nederland samengevat in een tijdlijn.
De industriële revolutie is de omschakeling van ambachtelijke en kleinschalige productie, tot een grootschalige industrie. Nieuwe technieken en uitvindingen maken dit mogelijk, met de stoommachine als belangrijkste aanjager. De ontwikkeling begint in Groot-Brittannië. In textielfabrieken wordt de stoommachine gebruikt om spin- en weefmachines mee aan te drijven.
Begin negentiende eeuw industrialiseert ook Nederland, al zijn er grote verschillen. In het noorden blijft landbouw belangrijk. In het zuiden – met name in België, dat tot 1830 bij het Koninkrijk Nederland hoort – ontwikkelt de industrie zich sneller, door de aanwezigheid van grondstoffen als steenkool en ijzererts.
Nadat België niet langer onderdeel uitmaakt van het koninkrijk, is er in Nederland nog weinig industrie. Koning Willem I steekt geld in het verbeteren van . Zo worden nieuwe kanalen gegraven voor scheepvaart en worden spoorwegen aangelegd. In 1839 rijdt de eerste stoomtrein tussen Haarlem en Amsterdam.
☞ Meer weten: De eerste spoorlijn (Canon van Nederland)
Betere infrastructuur maakt het eenvoudiger om grondstoffen en producten te vervoeren. Zo neemt vanaf 1860 de industrialisatie in Nederland sterk toe. Er worden grote fabrieken gebouwd. Stoommachines vervangen het handwerk in de textielindustrie. Ook bij ander werk worden machines gebruikt, zoals het verwerken van landbouwproducten.
De vraag naar producten in Nederland neemt toe. Dit is mede te danken aan de Nederlands-Indië. De kolonie is een belangrijk afzetgebied én zorgt voor handelswaar.
De industrialisatie verandert de Nederlandse samenleving. Sommige beroepen verdwijnen, terwijl fabrieken personeel zoeken. De arbeiders verhuizen vaak naar de stad waar de industrie zich vormt. De arbeidsomstandigheden zijn er slecht. De lonen zijn laag, de werkdagen lang (soms 14 uur per dag, 7 dagen per week) en het werk slecht voor de gezondheid. Door is het werk simpel en eentonig. Ook zijn de woonomstandigheden vaak erbarmelijk. De verstedelijking zorgt dat mensen dicht bij de industrie wonen, in kleine en ongezonde huizen, dicht op elkaar.
Eén groep profiteert buitensporig van de industrie: de ondernemers met fabrieken. Ze hebben macht en bepalen zelf de regels. Het Kinderwetje van Van Houten uit 1874 zorgt ervoor dat fabrikanten geen kinderarbeid meer mogen inzetten. Maar in de praktijk verandert er echter weinig.
☞ Meer weten: Het Kinderwetje van Van Houten (Canon van Nederland)
Al zolang de mens op aarde rondloopt, gebruiken ze de natuur – en bedreigen deze. De industrialisatie verergert dit. Bossen worden gekapt en land wordt gebruikt voor industrie. De uitstoot van fabrieken, zoals door verbranding van steenkool, zorgt voor vervuiling van het water en de lucht. Dit merken mensen ook. In industriesteden komen uit schoorstenen dikke zwarte rookwolken. Afval wordt overal geloosd en drinkwater is vervuild. Besmettelijke ziekten maken veel slachtoffers en mensen worden niet oud.
Toch maken veel mensen zich niet druk om het milieu. De gevolgen op lange termijn zijn vaak nog onbekend. Bovendien overheersen economische belangen. Wetenschappers zien nu dat de temperatuur op aarde sinds 1880 significant is gestegen.
De industrialisatie zorgt voor economische groei. Vooral de fabriekseigenaren profiteren hiervan. Dat willen de arbeiders veranderen. Ze richten vakbonden op: een vereniging om samen betere werkomstandigheden te eisen. Zo staan ze sterker tegenover hun bazen.
De politiek bekommert zich in de negentiende eeuw weinig om de arbeiders. Doordat alleen rijke mannen kiesrecht hebben, bestaat de politiek uit en . Zij willen een overheid met weinig regels en veel vrijheid. Pas onder druk van de arbeiders en de toename van in de politiek, komen er in 1901 wetten om de arbeiders te helpen. Zo wordt de Leerplichtwet ingevoerd: kinderen tussen 6 en 12 jaar moeten verplicht naar school. Arbeiders worden beter beschermd met een ongevallenwet en de regering belooft betere woningen.
☞ Meer weten: De geschiedenis van de vakbond (SchoolTV)
De industrialisatie maakt Nederland een modern land. Er zijn nieuwe technologieën en producten, zoals gloeilampen, radio’s, auto’s en kunstmest. Niet alleen de landbouw en de industrie, maar vooral de handel neemt toe. De Rotterdamse haven is een handelsknooppunt voor Nederland en Europa. Bovendien neemt de bevolking in Nederland toe door betere leefomstandigheden.
Een wereldwijde economische crisis maakt in 1929 een voorlopig einde aan de economische groei. In Nederland ontstaat grote werkloosheid. Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in Nederland in 1940 zorgt voor ongekende schade.
☞ Meer weten: Wat was de beurskrach? (High Speed History, SchoolTV)
Na de Tweede Wereldoorlog liggen grote delen van Nederland in puin. Met de wederopbouw moeten vanaf 1945 de industrie en infrastructuur worden hersteld. Met loonafspraken worden prijzen van Nederlandse producten bewust laag gehouden. Hierdoor komt de economie snel op gang. Ook krijgt Nederland financiële steun van de Verenigde Staten en gaan Europese landen meer samenwerken – iets dat later uit zal groeien tot de Europese Unie.
De economie groeit in de jaren vijftig als nooit tevoren. In 1952 is er nagenoeg geen werkloosheid en de lonen stijgen gestaag. De welvaart neemt toe en mensen kunnen meer luxeproducten kopen, zoals een koelkast, auto of televisie. Nederland verandert in een .
Door tekorten aan personeel komen gastarbeiders naar Nederland: veelal mannen die hier tijdelijk komen werken – uit Italië en Spanje, en later uit Turkije en Marokko. Zij werken in de bouw of industrie. Door strengere regels rond migratie besluiten veel gastarbeiders om definitief in Nederland te blijven met hun gezin.
☞ Meer weten: Nederland industrialiseert in de jaren 50 (2019, SchoolTV)
Al eeuwen botsen economische belangen met die van een gezond milieu. Na de Tweede Wereldoorlog ontstaat hier meer aandacht voor. In 1972 komt de Club van Rome, een groep van wetenschappers en politici, met een rapport over milieuvervuiling. De aarde raakt uitgeput, is de conclusie. Door groeiende productie kan de aarde onleefbaar worden. De mens speelt hierin een grote rol. De regering komt met een steeds strenger milieubeleid. Toch staat deze continue onder druk door economische uitdagingen.
☞ Meer weten: Milieudenken in 1972 (Andere Tijden, SchoolTV)
In de jaren zeventig komt er een einde aan de alsmaar economische groei en stijgende welvaart, door hogere lonen en hogere productieprijzen. Veel industrie verplaatst zich vanuit Nederland naar landen met lagere lonen, in Azië of Afrika. Door is wereldwijde handel mogelijk. De Nederlandse economie bestaat sindsdien vooral uit bedrijven die geen goederen maar diensten leveren. Steeds meer bedrijven automatiseren: machines en computers nemen het werk van mensen over.
Samenwerking blijkt goed voor de economie. Veel Europese landen doen dat, in wat vanaf 1993 de Europese Unie heet. Op gebied van handel, maar ook milieu en migratie, worden Europese afspraken gemaakt.
☞ Meer weten: Haven van Rotterdam (Canon van Nederland)
De wereldwijde handel heeft een prijs. In Nederland zijn de arbeidsomstandigheden sinds het begin van de industrialisatie verbeterd, maar op andere plekken in de wereld is dit nog lang niet het geval. De economische groei – en bijbehorende uitstoot – zorgt voor klimaatverandering. In 2015 spraken bijna 200 landen af om de opwarming van de aarde tegen te gaan, door de uitstoot van schadelijke stoffen te verminderen. Door duurzaam te produceren moeten deze doelen gehaald worden. Of dit genoeg zal zijn, en of de mens in staat is de leefwijze aan te passen, zal de toekomst uitwijzen.
☞ Meer weten: Kolen en gas (Canon van Nederland)
Disclaimer bij de tijdlijn
De geschiedenis is een verhaal over vroeger, gebaseerd op historische gebeurtenissen en onderzoek hiernaar. De wijze van vertelling verschilt – door de auteur, de tijd en plaats van schrijven en het doel. Deze tijdlijn heeft als doel een globaal, en zo vereenvoudigd, beeld te schetsen van de historische ontwikkeling.
De tijdlijn is bruikbaar als samenvatting bij het volgende examenonderwerp van geschiedenis in het voortgezet onderwijs:
☞ De industriële samenleving in Nederland (GS/K/6)
☞ De verhouding mens-milieu (GS/V/3)