Voor Kernvak Publieksgeschiedenis heb ik, met veel plezier, De Langste Dag gekeken, een historische realityserie van BNN uit 2014. Daarin speelt een groep jongeren D-Day na, om zo ‘in de voetsporen van hun leeftijdsgenoten te treden’. Een beladen historische gebeurtenis als basis van een spel: dat gebeurt wel vaker. Hoe oké is dat eigenlijk?

‘Je inleven in een soldaat van vroeger.’ Dat is de missie van De Langste Dag. Presentator Patrick Lodiers herhaalt het aflevering op aflevering. Een belangrijke, serieuze missie, al is het programma zelf voor een groot deel weinig serieus. ‘Wat was dít gaaf!’, roept de gemiddelde kandidaat nadat-ie uit een vliegtuig is gesprongen. ‘Het geeft je echt een kick!’ Zeker is dat een geallieerde soldaat het echt niet voor de kick deed. De oorlog was geen spelletje, zoals dat nu wel (onbewust) in De Langste Dag wordt gepresenteerd.

Ontsnappen uit het Achterhuis

Tijdens de bespreking van De Langste Dag kwam nog een ander omstreden onderwerp voorbij: de escape room die gebaseerd is op het Achterhuis van Anne Frank. De spelkamer werd in 2016 in Arnhem geopend en oogstte al meteen veel kritiek. Als deelnemer moet je er namelijk ‘proberen te ontsnappen, voordat de Duitsers je vinden’. Een verwerpelijk idee, vond de Anne Frank Stichting. ‘Met dit spel wordt de indruk gewekt dat onderduiken een spannend spel is, en als onderduikers maar slim genoeg zijn, ze niet gepakt worden’, lieten ze weten. Ze stipten aan dat het niet alleen historisch en educatief onjuist is, maar ook kwetsend.

De maker zelf had daar geen boodschap aan. Het was toch al zeventig jaar geleden? En waarom mag je wel een film of musical maken, maar geen spel?

Winnaars en verliezers

Toch is er een wezenlijk verschil. Een film, boek of voorstelling heeft uiteraard de vrijheid om de geschiedenis naar hun hand te zetten, maar met als vuistregel dat het verleden onveranderd blijft. Wat is gebeurd, is gebeurd. Bij een spel zijn er opeens verschillende uitkomsten mogelijk. Zo kun je ontsnappen uit de escape room van het Achterhuis, maar het hoeft niet. En ook bij populaire games als Battlefield en Call of Duty heb je het lot zelf in handen.

Rietbergen (2015) wijst op het gevaar dat hierin schuilt. De geschiedenis lijkt hierdoor veranderbaar, en door de verschillende uitkomsten heb je ‘winnaars’ en ‘verliezers’. Was Anne Frank dan een ‘verliezer’ omdat zij niet aan de Duitsers wist te ontkomen?

Natuurlijk niet. De kritiek die de Anne Frank Stichting daarom uit is volledig terecht. Terwijl zij in Amsterdam proberen een zo waarheidsgetrouw beeld te schetsen van deze bewuste periode uit de geschiedenis, wordt er ergens in Arnhem volop mee gespeeld.

Maar toch: zou de gemiddelde bezoeker van zo’n escape room niet weten dat de waarheid anders was? En zou de gemiddelde kijker van De Langste Dag stiekem ook wel weten dat uit een vliegtuig springen tijdens de oorlog een stuk minder ‘kicken’ was? Het inleven, en nadenken over ‘wat als’, zijn allemaal manieren om geschiedenis tot je te nemen, ook al zijn ze historisch niet even juist.

De grenzen opzoeken

De grenzen van de publieksgeschiedenis opzoeken is misschien wel een effectieve manier om het publiek te laten nadenken over het verleden. Het is echter altijd belangrijk om daar voorzichtig mee om te gaan en duidelijk aan te geven of het historisch wel of niet klopt. Een film als Er ist wieder da, waarin Adolf Hitler een comeback maakt in de huidige tijd, was ook omstreden, maar zó over the top dat er geen twijfel over kan ontstaan.

Tot slot is het altijd goed om rekening te houden met de gevoeligheden van het verleden Het verhaal van Anne Frank mag dan geschiedenis zijn, het is relatief kort geleden. Het persoonlijke leed is voor het publiek nog altijd voelbaar. Een escape room over de ontsnapping van Hugo de Groot (ja, die is er sinds kort ook) ligt een stuk minder gevoelig, al is het alleen maar omdat het eeuwen achter ons ligt. Je kunt van de geschiedenis best een spel maken, zolang maar duidelijk blijft dat het verleden niet altijd een spelletje was.

Dit artikel is geschreven voor de masteropleiding Publieksgeschiedenis, Universiteit van Amsterdam 2018-2019

Verwezen naar

Rietbergen, P. (2015). Verbeeldingen van het verleden in woord, beeld en spel. Een complex cultureel continuüm voorbij de wetenschappelijke tekst. Nijmegen: VanTilt.