De kunst van het kunst kijken

Het is proppen voor de Rembrandts in het Rijksmuseum en de rij voor het Van Gogh Museum is langer dan ooit. Vorig jaar werden musea in Nederland door 16,3 miljoen mensen bezocht: een record. Dit jaar is het minstens net zo druk. Iedereen wil een glimp opvangen van De Nachtwacht of De aardappeleters. Toch kijkt de gemiddelde bezoeker slechts negen seconden naar een schilderij. Zonde, want elk werk heeft een eigen verhaal. Tijd om vijf Nederlandse topstukken eens rustig te bestuderen, samen met kunsthistoricus Teio Meedendorp van het Van Gogh Museum.

Klik hier om het artikel in de originele opmaak te lezen

De Nachtwacht in de verdediging
Rembrandt had eigenlijk helemaal geen zin om de burgerwacht van Amsterdam te schilderen. Veel te saai, vond hij. Iedereen maakte in die tijd al dat soort schuttersstukken. Rembrandt wilde het alleen maken als het op zijn eigen manier mocht. Na drie jaar was zijn meesterwerk klaar: een spel van licht en donker op een gigantisch doek. Sommige burgerwachten waren teleurgesteld, want zij stonden in het donker. Sindsdien heeft De Nachtwacht heel wat moeten doorstaan. In 1715 verhuisde het schilderij naar het Paleis op de Dam. Probleem: het doek was te groot om daar op te hangen. ‘Toen hebben ze er maar een halve meter van afgesneden’, vertelt Meedendorp. ‘In die tijd zagen ze het nog niet als belangrijk kunstwerk. Ze vonden Rembrandt eigenlijk maar een vieze kladderaar.’ In 1885 kwam De Nachtwacht in het Rijksmuseum te hangen. Steeds meer mensen gingen het kunstwerk van Rembrandt waarderen. Juist daarom moest het tijdens de Tweede Wereldoorlog worden beschermd tegen de Duitsers. Het doek werd opgerold en in een koker bewaard: eerst in de duinen, later in een grot in Limburg. Na de oorlog kon het weer veilig naar het museum. Nou ja, veilig: het doek werd tot twee keer toe met een mes aangevallen en er is zelfs zwavelvuur overheen gegooid. Was De Nachtwacht er ooit om de stad Amsterdam te beschermen, nu moet de stad Amsterdam over De Nachtwacht waken.

• Hoeveel is De Nachtwacht eigenlijk waard? Dat wilde het tv-programma De Rekenkamer in 2011 ook wel weten. De redactie rekende uit dat het doek ruim vijfhonderd miljoen euro waard is. Dat is flink wat meer dan de zestienhonderd gulden (725 euro) die Rembrandt ervoor kreeg.

• Het schilderij heet eigenlijk De compagnie van kapitein Frans Banning Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren. Maar dat bekt toch minder lekker.

Meisje met/zonder parel
‘De Mona Lisa van de lage landen’, zo wordt Meisje met de parel ook wel genoemd. Het topstuk van Johannes Vermeer vertoont inderdaad wel wat overeenkomsten met Mona Lisa van Leonardo Da Vinci. Op beide schilderijen staat een mysterieuze vrouw van wie niet bekend is wie ze is. Het parelmeisje is mogelijk de echtgenote van Vermeer, of zijn dochter. Gelukkig weten we wel dat ze een parel draagt. Althans, dat dáchten we te weten. Vorig jaar ontdekte wetenschapper Vincent Icke dat het meisje met de parel helemaal geen parel draagt. Daarvoor zou er te veel licht in het juweel weerkaatsen. Icke denkt dat het een zilveren oorsieraad is of een sieraad van glas. Maakt dat het schilderij nu minder bijzonder? ‘Natuurlijk niet’, roept Meedendorp. ‘Het is en blijft prachtig. Een schilderij krijgt trouwens bijna altijd later zijn naam. Meisje met de parel heet pas sinds 1995 zo. Dan kun je er wel eens naast zitten.’ Misschien moet het museum het maar omdopen naar Meisje met het stukje zilver of glas in haar oor?

• In 2006 mochten de lezers van dagblad Trouw stemmen op wat zij het mooiste schilderij van Nederland vonden. Dat werd, heel verrassend, Meisje met de parel. Ze ging ervandoor met 26% van de stemmen.

• Het doek heeft het zelfs tot het witte doek geschopt. In 2003 kwam Girl with a Pearl Earring in de bioscoop, met Scarlett Johansson en Colin Firth in de hoofdrollen. De film vertelt het leven van Vermeer.

Het schilderij dat nooit klaar is
Veertig miljoen dollar. Zoveel heeft Nederland in 1988 betaald voor dit schilderij van Piet Mondriaan. Volgens kunstkenners was dat veel te veel geld: kunsthandelaren in New York zouden over de grond hebben gerold van het lachen. In Nederland konden ze er minder hard om lachen. Waarom had de regering zo’n lelijk en vooral zo’n duur schilderij gekocht? Victory Boogiewoogie hangt nu in Den Haag. Kunstliefhebbers zijn er wel blij mee. ‘Het is een van Mondriaans beste werken’, aldus Meedendorp. En dat terwijl het schilderij niet eens ‘klaar’ is. ‘Misschien juist daarom wel’. Al twee jaar werkte Mondriaan in zijn appartement in New York aan het schilderij. Hij was nooit tevreden en heeft het talloze keren aangepast. Hij had stukjes tape en papier op het schilderij geplakt, om aan te geven waar later de verf moest komen. Die verf kwam er alleen niet meer: in 1944 overleed Mondriaan. Een ‘onaf’ werk dus, waar toch veertig miljoen dollar voor is betaald. ‘Het mooie van dit schilderij is dat je het werkproces van Mondriaan ziet’, vertelt de kunsthistoricus. ‘Mondriaan was zo kritisch op zijn eigen werk: als hij niet was overleden, was hij er misschien nog wel jaren mee bezig geweest.’

• Nederland had bijna een biljet van duizend gulden met daarop de Victory Boogiewoogie gehad. De Nederlandsche Bank wees het ontwerp in 1986 uiteindelijk toch af. In plaats daarvan werd het een kievit. Ook leuk.

• De naam Victory Boogie Woogie verwijst naar een in die tijd in New York populaire nieuwe vorm van jazz.

Een huishouden van Jan Steen
‘Het lijkt hier wel een huishouden van Jan Steen!’ Je ouders zouden het zomaar kunnen roepen als het weer een enorme troep is in je kamer. Het is een bekend spreekwoord, met dank aan – je raadt het al – Jan Steen. Naast landschappen en portretten schilderde hij ook huiselijke taferelen. Het vrolijke huisgezin is zijn bekendste werk. Een vrolijk en vooral chaotisch schilderij. De kinderen drinken alcohol en roken pijp. Jan Steen verafschuwde dat. ‘Het is een schilderij met een boodschap’, stelt Meedendorp. Dat blijkt wel uit het briefje, rechts bovenin. ‘Soo D’Oude Songen, Soo Pijpen De Jonge’ staat er geschreven. Letterlijk: zoals volwassen vogels zingen, zo piepen hun jongen. Jan Steen wil hiermee duidelijk maken dat de ouders het goede voorbeeld moeten geven. Weg met die fles, weg met die pijp! Een gezellig schilderij met een serieuze boodschap.

• Jan Steen nam zijn eigen gezin vaak als voorbeeld voor zijn schilderijen. Het is alleen de vraag of z’n eigen huiskamer net zo’n puinhoop was als op het schilderij.

• Niet alleen was hij kunstenaar, Jan Steen had ook een eigen bierbrouwerij. Dat kon hij minder goed dan schilderen: de brouwerij ging namelijk failliet.

De Aardappeleters als meesterproef
Het moest zijn beste werk tot dan toe worden. Vincent van Gogh was beroemd vanwege zijn landschappen, maar hij wilde laten zien dat hij ook figuren kon schilderen, net als zijn grote voorbeeld Rembrandt. Een boerenfamilie die aardappelen at bracht hem inspiratie. ‘Normaal ging Van Gogh heel impulsief te werk en was een schilderij zo af’, legt Meedendorp uit. ‘Bij De aardappeleters werkte hij juist heel zorgvuldig. Hij maakte allemaal schetsen en heeft zelfs meerdere versies van het schilderij gemaakt, net zo lang tot hij tevreden was.’ Van Gogh zag het als zijn meesterproef. Dat weten wij nu, omdat hij een groot deel van zijn leven brieven schreef aan zijn broer Theo. ‘In die brieven vertelde Vincent dat hij heel tevreden was met De aardappeleters’, vertelt Meedendorp. ‘Hij zag het als een van zijn beste werken, samen met Zonnebloemen enDe slaapkamer.’ In het schilderij is gebruikgemaakt van licht en donker, net als Rembrandt altijd deed. In 1885 kwam Van Gogh zelfs speciaal naar Amsterdam om in het Rijksmuseum de werken van Rembrandt te bekijken. Hij moest eens weten dat een paar honderd meter verderop zijn eigen museum zou verrijzen.

• Van Gogh mocht dan zelf wel blij zijn met het schilderij, in zijn tijd kreeg hij veel kritiek op het stuk. Het zou ‘te donker’ zijn en de figuren zouden ‘vol fouten zitten’.

• In 1890 wilde Van Gogh een nieuwe versie maken van De aardappeleters, maar dan in kleur. Dat is er helaas nooit van gekomen: de kunstenaar pleegde zelfmoord in dat jaar.

Gepubliceerd in 7Days